Paul Molenaar, voormalig directeur van internetuitgever Ilse Media (onder meer bekend van NU.nl en Startpagina) en lid van de commissie-Brinkman, verwacht dat nieuwsconsumenten uiteindelijk weer zullen gaan betalen voor nieuws. Maar dan moeten de media wel eerst een gezamenlijk gesloten systeem ontwikkelen waarin dat met één druk op de knop kan. En voor het zover is, zullen er nog de nodige media omvallen. Spijtig voor alle betrokkenen, al zal Molenaar dan weer geen traan laten om het ontslag van ‘arrogante en oppervlakkige’ journalisten die allemaal dezelfde stukken schrijven. “Ik maak me kwaad over de journalistiek omdat het me zo dierbaar is.”

Wat verbaasde je het meest tijdens je werk voor de commissie-Brinkman?
Paul Molenaar: “Met name de positie van het ANP vond ik shockerend. Op zichzelf is dat bedrijf gezond, maar als partijen als De Telegraaf en de NOS straks hun contracten niet meer verlengen, valt er een serieuze basis weg. De NOS en de kranten redeneren: ‘waarom hebben we het ANP nog nodig? We controleren het nieuws toch zelf? Dan hebben we aan een RSS-feed genoeg’. Dat klinkt heel plausibel, maar als iedereen dat doet, droogt de bron op. Bij de nieuwe klanten, zoals NU.nl, is er te weinig massa om die klap op te vangen. NU.nl kan zich geen staf van tweehonderd man permitteren. En zelfs met dertig man extra kan het waarschijnlijk niet uit.”

Wat gebeurt er als de landelijke kranten en de NOS het ANP de deur uitdoen?
“De precieze bedragen ken ik niet, maar dan valt er ruim vijf miljoen euro aan omzet weg. Dat betekent dat het ANP moet bezuinigen. Er moeten dan toch wel dertig of veertig mensen weg. Dat houdt in dat die organisatie inkrimpt van 200 mensen naar 160. De kwaliteit neemt daardoor af, waardoor het weer minder interessant wordt om klant te blijven van het ANP. Er bestaat natuurlijk nog een concurrent voor het ANP – Novum – maar in mijn tijd bij Ilse Media hadden die nog onvoldoende kwaliteit om het ANP te kunnen vervangen.”

En dus moet er staatssteun komen voor het ANP?
“Ik ben in het algemeen niet zo voor overheidsingrijpen, maar dat is in ieder geval een mogelijkheid waarvan we als commissie hebben gezegd dat die de moeite van het onderzoeken waard is. Je kunt je een constructie voorstellen waarbij de NOS het ANP of de functie van het ANP overneemt en nieuws gaat leveren aan derden. Dat kan wel weer leiden tot de kromme situatie dat de NOS bijvoorbeeld nieuws levert aan NU.nl: een partij waarmee ze ook online concurreren. Je kunt een deel van de subsidie van de NOS ook afhankelijk maken van het niet opzeggen van het contract met het ANP.”

Is het niet logisch dat traditionele partijen van het ANP af willen? Zij moeten flink betalen voor het nieuws en helpen daarmee concurrenten zoals NU.nl en Metro in het zadel. Zeker in het begin kregen de nieuwe gratis media het ANP-nieuws voor een habbekrats.
“Ja, aan de andere kant hebben de kranten ook flink gecasht toen ze hun aandelen in het ANP van de hand deden – al kun je je achteraf afvragen of dat strategisch wel zo’n slimme zet was. Tegelijkertijd heeft NU.nl inzichtelijk gemaakt hoe je het journalistieke proces kunt optimaliseren.”

Leg uit.
“Toen ik begon bij Ilse Media zaten er acht man op de redactie van NU.nl. Er was grote druk om dat aantal uit te breiden naar twaalf. We hebben begin 2002 geprobeerd de site aan PCM te verkopen. Zonder succes. Omdat we moesten bezuinigen, hebben we de redactie vervolgens teruggebracht naar drie mensen. Vanaf dat moment hebben we ook de radicale keuze gemaakt om alleen maar berichten één-op-één door te plaatsen. Dat is de basis geweest van het succes. Eigen productie was er niet meer. Andere partijen deden dat anders: die probeerden nog waarde toe te voegen. Maar de consument zit daar blijkbaar niet op te wachten.”
“Ik denk overigens dat het nog efficiënter kan. Je kunt het belang van nieuwsberichten geheel geautomatiseerd laten vaststellen. Google News doet dat op basis van het aantal vermeldingen van een nieuwsfeit. Maar je kunt dat ook al doen voordat het nieuws is gepubliceerd. Op basis van semantische procedures kun je een voorpagina volledig automatisch samenstellen. Je schrijft daarvoor een programma dat kijkt wat de afstand is tot een onderwerp, maar bijvoorbeeld ook of het een Boeing of een Cessna is die is neergestort.”

De commissie-Brinkman heeft de nodige voorstellen gedaan ten aanzien van de Publieke Omroep. De techniek van de omroepen zou beschikbaar moeten worden gesteld aan andere partijen, vinden jullie.
“Ja, dat voorstel kwam uit mijn koker. Toen ik bij Ilse Media begon, draaide NU.nl op MMBase, een content management systeem uit de VPRO-hoek. Dat heeft mijn beeld van de Publieke Omroep wel genuanceerd, want ik was natuurlijk altijd fel tegen het geld over de balk smijten daar. Het beschikbaar stellen van MMBase zou navolging moeten krijgen. Daar hebben we met zijn allen profijt van.”

En er moet een onderzoek komen naar de STER?
“Ja, want op internet kom je elkaar altijd weer tegen. De NOS concurreert met belastinggeld met NU.nl. Misschien moeten we dat gewoon accepteren, maar je moet niet doen alsof dat geen gevolgen heeft.”

Een regering met CDA en PvdA gaat toch nooit tornen aan de positie van de Publieke Omroep?
“Nee, maar als over twee jaar Wilders aan de macht is, gebeurt er misschien wel wat. Serieus: een rechtse coalitie – niet dat ik daar een voorstander van ben – zou dat best eens kunnen aanpakken. Nu is er inderdaad geen minister die zijn vingers daar aan wil branden.”

Er waren nogal wat mensen verbaasd dat jij je fiat hebt gegeven aan de internetheffing: een toeslag van twee euro per jaar op de internetaansluiting van elk huishouden.
“Ik sta er nog altijd achter. De gedachte achter de heffing is dat we de komende vijf jaar iets structureels moeten doen om de ontwikkeling van nieuwe vormen van journalistiek een zetje in de rug te geven. Als je zoiets goed wilt aanpakken, heb je ook een structurele bron van inkomsten nodig. Dan is het geen gekke gedachte om vijf jaar lang twee euro per jaar extra te betalen, analoog aan het oude kijk- en luistergeld. Het was nadrukkelijk bedoeld als tijdelijke maatregel. En in de commissie waren we allemaal wel bereid om die tien euro te betalen.”

Wat vond je van de reacties op de internetheffing?
“Als er nu iets illustratief is voor de stand van de journalistiek, dan is het wel hoe dat verhaal is opgepikt. Iedereen riep bijvoorbeeld dat de internetheffing ten goede zou komen aan noodlijdende kranten, terwijl de heffing is bedoeld voor innovatie. Daar profiteren dus niet alleen kranten van, maar bijvoorbeeld ook online partijen. In de eerste uren na het verschijnen van het rapport heeft echter niemand de moeite genomen om de betreffende passages goed te lezen. Dat kwam ook doordat het rapport al was uitgelekt naar Trouw.”

Hoe kwam dat rapport bij Trouw terecht, denk je?
“Ik ben er niet bij geweest, maar ik heb er mijn ideeën over.”

Vertel.
“Het was een bericht van de Haagse redactie…”

Dus afkomstig van het ministerie?
“Ik ben er niet bij geweest, maar ik snap de logica van die gedachte.”

Met als doel dat Plasterk de internetheffing na de presentatie van het rapport makkelijk kon afschieten?
“Dat zou kunnen. Ik kan me er niet eens kwaad over maken, maar ik word er wel cynisch van. Zo werkt het blijkbaar.”

Je bent ook cynisch over de journalistiek.
“Het niveau is voor een te groot deel te laag. Daar kan ik me kwaad om maken. Teveel journalisten zijn arrogant of kiezen voor oppervlakkigheid. Maar ik maak me kwaad over de journalistiek omdat het me zo dierbaar is. De journalistiek vervult immers een belangrijke rol in de samenleving, bijvoorbeeld in de controle op de zorg. De ranglijsten die Elsevier en het AD over zulke onderwerpen publiceren, zijn belangrijk.”

Tijdens een bijeenkomst van de NVJ in 2006 had je nog je bedenkingen over de rol van de journalistiek als waakhond van de democratie. ‘Een ambtenaar die een vertrouwelijk stuk wil lekken, kan dat ook bij een weblog neerleggen’, zei je toen.
“Ik ben misschien iets ouder geworden sindsdien. Ik zie veel gebeuren in de blogosfeer, maar het krijgt te weinig substantie. Het is nog altijd een verschil of er iets in de blogosfeer wordt geroepen, of dat NRC of Nova iets melden. Massamedia vervullen nu een niet te vervangen rol in het aan de kaak stellen van onrecht. Zonder de traditionele media borrelt er niets op uit de sociale media. De meeste Kamervragen worden nog altijd gesteld naar aanleiding van krantenberichten. Ondanks alle armoede, de middelmatigheid en het elkaar natetteren vervullen de massamedia nog een rol waarvoor op dit moment geen alternatief voorhanden is.”

Hoe moet de journalistiek zich aanpassen aan de nieuwe tijd?
“Het is tijd dat er een serieuze discussie in de beroepsgroep komt over vragen als wat voor journalisten we nodig hebben. Maar daar is de beroepsgroep helemaal niet mee bezig. In plaats daarvan heeft de NVJ het bijvoorbeeld over het auteursrecht. Maar het schenden van het auteursrecht is echt niet het grootste probleem in de sector. Het auteursrecht wordt prima beschermd. Daar hoeft de overheid niets extra’s aan te doen.”

Journalisten denken te weinig na over de toekomst van hun vak?
“Als ik MoMo (een netwerkbijeenkomst voor mensen uit de mobiele industrie, MR) bezoek, kom ik daar maar één kranteneigenaar tegen: Willem Sijthoff. Dan zijn er nog een paar mensen uit het mediamanagement, maar de rest zie je nooit. En er zijn ook geen geïnteresseerde journalisten, behalve de mensen die er vakmatig mee bezig zijn. Maar houd de zoveelste discussie-avond over de journalistiek en de hele Rode Hoed zit vol. Terwijl het tijdens die andere bijeenkomsten over heel belangrijke zaken gaat. Ik zou de mensen er naartoe willen schoppen: zo gaat het er de komende vijf jaar uitzien.”

Wat moet er veranderen in de journalistiek?
“Tik een willekeurig onderwerp van de krant van vanochtend in bij Google News en je ziet 200 verwijzingen naar hetzelfde artikel. De tijd dat je een stuk van een collega pakt zonder er zelf veel aan toe te voegen, moeten we heel snel achter ons laten.”

Maar het is toch niet gek dat het zo gaat? Er is weinig geld en met standaardberichten kun je je site makkelijk vullen.
“Dat is zo. Maar stel nou dat het voor een marktkoopman het eenvoudigste is om groente en fruit te verkopen, dan ga je toch ook niet met tweehonderd man op één markt groente en fruit verkopen? Dan kies je voor iets anders: gereedschap bijvoorbeeld. Je zoekt een discipline waarin je de koning kunt worden. Zo moet het in de journalistiek ook: je moet je specialiseren. Met een specialistisch onderwerp kun je ook makkelijker geld verdienen via Google Adwords. En je hoeft je niet gebonden te voelen aan het Nederlandse taalgebied. De Volkskrant is bijvoorbeeld erg enthousiast over hun reisverhalen. Als die zo goed zijn, moeten ze toch ook in het Engels overeind kunnen blijven?”

De commissie-Brinkman had als opdracht om de bestemming aan te wijzen voor de 8 miljoen euro die Plasterk ter beschikking heeft gesteld voor de innovatie in de media. Jullie hebben van alles gedaan, behalve die 8 miljoen euro verdeeld.
“Nadat we alles hadden bekeken, moesten we wel concluderen dat je de problemen onmogelijk met 8 miljoen euro kunt oplossen. We vonden het te makkelijk om te zeggen: doe daar en daar wat. In plaats daarvan hebben we gekeken wat er nodig is om structureel wat te veranderen. Een simpele en goedkope oplossing bestaat niet. Daarom zitten er ook hele dure voorstellen in het rapport, bijvoorbeeld over het versneld afschrijven van de drukpersen.”

Bestaat er eigenlijk wel een oplossing voor de problemen waarmee de nieuwsmedia te kampen hebben? Is het bestaande businessmodel niet gewoon kapot?
“Wij denken dat de techniek over vijf jaar zover is voortgeschreden dat er een gesloten omgeving is waar mensen zich kunnen abonneren op een mediamerk of op een journalist. Tot het zover is, moeten we de innovatie stimuleren. Vandaar ook ons voorstel om voor vijf jaar een internetheffing in te voeren.”

Er wordt al zeker 10 jaar gepraat over het laten betalen voor nieuws online. Is het niet een illusie om te denken dat dat ooit gaat werken?
“Mensen gaan inderdaad niet zomaar betalen. Maar misschien wel als er een goede e-reader is. Het is een branchebreed belang om dat te laten aanslaan. Misschien moeten media die apparaten wel net als in de telecomindustrie weggeven. Je hebt in ieder geval een gesloten omgeving nodig met een eenvoudig betaalsysteem. Je hebt gezien met de iPod en iTunes dat een simpel systeem werkt.”

Maar ondertussen is de omzet van de muziekindustrie wel gehalveerd.
“Ja, ook in de mediasector zal de overstap niet geruisloos verlopen. Er zullen nog de nodige publicaties sterven.”

In 2006 zei je dat er over tien jaar maar eenderde van de werkgelegenheid in de journalistiek zal overblijven. Sta je daar nog steeds achter?
“Ik heb het toen natuurlijk wat gechargeerd gesteld omdat ik bij een NVJ-bijeenkomst was, maar ik had een vooruitziende blik.”

Je zei destijds ook dat je je kinderen zou afraden om de journalistiek in te gaan.
“Toch gaat eentje dat nu wel doen.” Lachend: “Ik probeer het onderwerp thuis angstvallig te vermijden.”