PvdA-leider Kok weet de teleurstellende uitslag van de statenverkiezingen voor de PvdA aan de ‘dramatisch lage opkomst’. Vooral de PvdA-kiezers waren thuisgebleven, luidde zijn analyse.

Opiniepeiler Maurice de Hond kan zich daarin vinden. ‘Het is een gouden regel dat als de opkomst daalt, het resultaat van de PvdA slechter is. Vooral de mensen uit de grote steden met een lagere opleiding zijn thuisgebleven. Daar lijdt de PvdA onder.’

Wordt Nederland een elite-democratie?

De opiniepeilingen van de laatste maanden waren zonder uitzondering positief voor de PvdA. De sociaal-democraten stonden voortdurend op winst. Volgens de laatste peiling van het bureau Inter/View zou de PvdA op de steun van 30,1 procent van de kiezers kunnen rekenen.

Voor het resultaat van de PvdA bij de statenverkiezingen hield Maurice de Hond van Inter/View een slag om de arm. De PvdA doet het traditioneel slecht, als er minder mensen komen stemmen. Bij een opkomst van tussen de 45 en 53 procent zou de PvdA tussen de 24 en 28 procent van de stemmen halen. Het pakte echter een stuk slechter uit voor de sociaal-democraten. Aan het eind van de verkiezingsavond bleek maar 19 procent van de stemmers voor de PvdA te hebben gekozen.

De oplossing voor de PvdA lijkt simpel. Er moeten meer mensen naar de stembus. Maar hoe bereik je dat? De opkomst daalt al jaren, bij alle verkiezingen. Elke keer blijkt dat het vooral de jongeren, de allochtonen en de laag opgeleiden zijn die minder vaak stemmen dan gemiddeld. Vooral bij verkiezingen waar weinig op het spel staat – en dat zijn eigenlijk alle verkiezingen behalve die voor de Tweede Kamer – blijven deze groepen thuis.

Om het tij te keren wil Peter Rehwinkel, Tweede-Kamerlid voor de PvdA, de staten- en gemeenteraadsverkiezingen combineren. Hij wijst daarbij op de opkomst in Noord-Brabant, waar stemmers woensdag zowel nieuwe gemeenteraden als nieuwe provinciale staten kozen. Noord-Brabant was de enige provincie waar niet minder mensen gingen stemmen dan in 1995.

Aan het plan van Rehwinkel kleeft echter een groot bezwaar: op dit moment onderzoekt de commissie-Elzinga of het niet wenselijk is om regionale bestuurslagen dualistischer te maken. Invoering van het dualisme zou betekenen dat gemeenteraden en provinciale staten tussentijds naar huis gestuurd kunnen worden. Bij gecombineerde verkiezingen zou dat leiden tot een situatie waarbij de ontbinding van een gemeenteraad automatisch zou leiden tot nieuwe provinciale verkiezingen.

Jan Marijnissen van de SP bepleit een veel drastischer maatregel om de lage opkomstcijfers te keren: herinvoering van de opkomstplicht. Marijnissen trekt een parallel met de Verenigde Staten, waar bij elke verkiezing de meerderheid van de Amerikanen thuisblijft. Het zijn vooral de zwarten en de minder bedeelden die niet stemmen. ‘Het gevolg is dat hun belangen totaal niet behartigd worden in de Amerikaanse politiek’, zegt Marijnissen. ‘Ook de Democraten, die in de jaren zestig nog opkwamen voor de onderdrukten, zijn een partij voor de blanke, goedverdienende middenklasse geworden.’

Datzelfde dreigt in Nederland te gebeuren, denkt Marijnissen. ‘Enkele jaren geleden bedacht de PvdA op hoog strategisch niveau dat het electoraal niet langer aantrekkelijk is om de arme kiezers voor de partij te winnen. Daarom zie je de PvdA ook niet meer in de Schilderswijk.’

Herinvoering van de opkomstplicht zal de SP waarschijnlijk geen windeieren leggen. De ervaring in Belgie leert dat protestpartijen – zoals het extreem-rechtse Vlaams Blok, maar bijvoorbeeld ook de partij van de excentrieke multimiljonair Jean-Pierre van Rossem – profiteren van kiezers die eigenlijk geen zin hebben om te stemmen.

Dit artikel verscheen in Trouw.